Tak zwana Galicja czyli Małopolska, do której należał  też powiat mielecki, stanowiła najbiedniejszą krainę monarchii austriackiej zabraną dawnej Polsce, wyzyskiwana była pod każdym względem. Pozbawiona przemysłu, kraina rolnicza,  miała tanio żywić imperium. Zubożałe miasteczka, drewniane wsie, chałupy kryte strzechami, często pod jednym dachem z oborami i stajniami, takie były warunki życia ludności. Bywały i szkoły kryte słomą, a w nich duszne izdebki z małymi okienkami, pełne dziatwy. W zimie dzieci chłopskie, aby nie cierpieć zimna, przesiadywały za piecami, bo odzież i buty były drogie. Wieczorami świecono kopcącymi lampkami i przy takim oświetleniu uczyły się dzieci, pracowali nauczyciele. Kto te warunki wiejskie mógł znać najlepiej – jak nie nauczyciel pracujący na wsi za 50 koron miesięcznej pensji? Do zawodu nauczycielskiego zwykle przygotowywała się młodzież wiejska, z uboższych mieszczan i podupadłych rodzin szlacheckich i tak też było w naszym powiecie.

Kształcenie seminarialne było najtańsze i krótkie (kurs przygotowawczy i 4 lata nauki), a stanowisko nauczyciela było poważane. Zawód ten wymagał jednak samozaparcia, gdyż nauczyciele pracowali samotnie i w trudnych warunkach,
a uposażenie było niskie. Najbliższe seminaria nauczycielskie były w Tarnowie, Rzeszowie i Rudniku nad Sanem. Właściwych budynków szkolnych było w powiecie mało, uczono więc we wsiach w najętych chałupach z małymi okienkami i wieloosobowymi ławkami. Na jednego nauczyciela przypadało 80 do 120 dzieci, a nauka łączona odbywała się przed i po południu. Szkołom przydzielano wprawdzie około jednego hektara gruntu, ale nauczyciel wtedy musiał prowadzić gospodarstwo, zwłaszcza gdy miał rodzinę i dzieci. Co pewien czas inspektor wizytował nauczyciela, ocena była nieodwołalna, a opinia często uzgadniana z proboszczem. Kary dyscyplinarne (zwolnienia lub przeniesienia na gorsze stanowisko) były bardzo dokuczliwe. Ciężkie życie chłopskie powodowało radykalizm, który w latach 1846 – 1848 miał miejsce w okolicach Radomyśla Wielkiego i spowodował wybuch niezadowolenia. Biedota szukała później wyjścia z tej sytuacji w emigracjach zarobkowych do Prus, Francji i Ameryki. Radykalizm ten udzielił się również nauczycielom – najpierw właśnie tam, na tzw. ”Zawisłoczu”.

Właśnie w Radomyślu Wielkim w roku 1905, celem wzajemnej pomocy w procesie nauczania i egzystencji członków, zapoczątkowano utworzenie Związku Nauczycielskiego. Najwięcej energii w obronie interesów zawodowych wykazywał kol. Stanisław Ślęczek, kierownik szkoły w Radomyślu Wielkim, utrzymujący kontakty z krakowskimi kolegami, nie wyłączając twórcy Krajowego Związku Nauczycielskiego w Krakowie – Stanisława Nowaka. Jego współpracownikami byli: Ludwik Jagiełko, Roman Anders, Antoni Wilk, Józef Wrześniowski, Bolesław Krzyształowicz. Oni to utworzyli pierwsze w powiecie Ognisko z siedzibą w Radomyślu Wielkim.  Przewodniczącym został Stanisław Ślęczek, sekretarzem Ludwik Jagiełko, a zbiórką składek zajął się Roman Anders. Wnet dołączyli do Ogniska koledzy z sąsiednich szkół i pierwsza organizacja zawodowa nauczycieli w naszym powiecie stała się faktem. Było to w pierwszych miesiącach 1905 roku, a w rok później powstała już druga, ogniskująca koleżeństwo Padwi i okolicy. Przewodniczył jej Piotr Rec, tamtejszy kierownik szkoły, na sekretarza wybrano Władysława Wójtowicza, a skarbnikiem został Jan Hill z Jaślan. Oba ogniska skupiały 47 członków.

Jeszcze niezbyt liczny, ale prężny już ruch zawodowy nauczycielstwa polskiego w Galicji stał się powodem zwołania pierwszego w kraju zjazdu nauczycieli we Lwowie w roku 1907, gdzie mieściła się Rada Szkolna Krajowa, aby domagać się poprawy trudnej sytuacji szkolnictwa. Władze utrudniały podróż, ale mimo to zjazd się odbył i udał w tym znaczeniu, że zorientował władze o konieczności poprawy pracy szkół i bytu nauczycielstwa. W zjeździe wzięli również udział koledzy – związkowcy z naszego powiatu: Roman Anders, Stanisław Kamuda, Maria Smajdówna, Jan Stefan, Jan Zydo. Delegaci poinformowali koleżeństwo o przebiegu zjazdu i od tej chwili przybywało ognisk i związkowców.

W roku 1907 utworzono nowe, trzecie już ognisko w Chorzelowie, obejmujące 15 nauczycieli, któremu przewodniczył Stanisław Kamuda, (sekretarz Bogumił Karpiński, skarbnik Józef Jastrzębski). Do ogniska tego należało dwóch nauczycieli z Mielca.

W roku szkolnym 1907/1908 powstało ognisko w Przecławiu, obejmujące 15 nauczycieli z 12 szkół. Przewodniczącym był Michał Wojtaszek, sekretarzem Jadwiga Pasek, a skarbnikiem Józef Chmiel.

W roku 1909 zorganizowano nowe ognisko w Borowej w składzie: przewodniczący Jan Trzpis – kierownik szkoły w Borowej, sekretarz Józef Wiącek, skarbnik Aleksander Klehr i członek Stanisław Ból. Obejmowało ono 13 szkół i 19 nauczycieli.

W roku 1911/12 utworzono nowe ognisko w Mielcu (11 szkół i 21 nauczycieli), zlikwidowano ognisko w Chorzelowie, a jego członków włączono do ogniska mieleckiego. Przewodniczącym ogniska został dyrektor szkoły męskiej w Mielcu Jan Ślósarek, sekretarzem Stanisław Kamuda, a skarbnikiem Jan Czyhin, członkowie to: Kobylańska i Franciszek Sawicki. Nastąpiły zmiany w obsadzie zarządów i w innych ogniskach. Z dawnego ogniska chorzelowskiego przyłączyły się do ogniska w Mielcu szkoły: Chorzelów, Malinie, Chyki (obecnie Hyki Dębiaki), Szydłowiec, Toporów, Trześń i Tuszów, a do ogniska w Padwi: Brzyście, Chrząstów i Grochowe.

W roku 1912 już cały powiat objęty był ruchem związkowym, toteż na wniosek Romana Andersa zorganizowano Zarząd Powiatowy Krajowego ZNP z siedzibą w Mielcu. Zjazd powiatowy wyłonił ogólnie przyjęty skład zarządu w osobach: Jan Ślósarek, Franciszek Sawicki, Roman Anders, Stanisław Kamuda, Maria Gwoździowska, Jan Czyhin, a skład ogniska mieleckiego tworzyli: Stanisław Kamuda – przewodniczący, Kobylańska (później Adela Krzemień) – sekretarz, Kazimierz Rusek – skarbnik i taki stan przetrwał do wojny.

Ważnym wydarzeniem w życiu związku był II Krajowy Zjazd Lwowski w roku 1912. Wzięła w nim udział spora grupa delegatów powiatu mieleckiego. Stanowili ją: Jan Ślósarek, Roman Anders, Waleria Dąbek (Romanowa), Jan Hill, Stanisław Kamuda, Konstanty Popiel, Jan Świątek, Stanisław Witek, Franciszek Malczyński i Władysław Wójtowicz. Na zjeździe postulowano: poprawę uposażenia, reformę kar dyscyplinarnych, jawną ocenę pracy, poprawę warunków pracy, niezależność pozycji nauczyciela od dworu i plebani.

Po zjeździe sytuacja nauczycielstwa nieco się poprawiła, co zachęciło do jeszcze wydajniejszej pracy.

Wojna światowa 1914 – 1918 przerwała pracę związku, jednak w konsekwencji przyniosła wolność i niepodległość Ojczyzny oraz nadzieję nowych, lepszych warunków bytu, tak w pracy zawodowej, jak i związkowej.

 

II  Okres międzywojenny (1918 – 1939)

W 1919 roku odbył się Walny Zjazd Związkowców w Warszawie, któremu przewodniczył zasłużony twórca związku Stanisław Nowak. Jego też powołano na prezesa odnowionego Związku Nauczycielstwa Polskiego Szkół Powszechnych (ZNPSP), który objął odtąd swą działalnością cały kraj i ustanowił organ prasowy pn. „Głos Nauczycielski”.

Najmniejszą komórką organizacyjną było ognisko. Zebrania odbywały się co dwa miesiące, zwykle po oficjalnych konferencjach rejonowych. Związek miał własny emblemat i pieśń związkową i z czasem skupił nauczycieli różnych typów szkół, przyjmując ostateczną nazwę Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). W „Głosie Nauczycielskim” zamieszczano instrukcje organizacyjne, porady prawne, kronikę związkową, artykuły pedagogiczne, anonse o wolnych posadach, kronikę żałobną, a także informacje o trudach i problemach pracy nauczycielskiej, bo tych związkowcom nie brakowało.

Pod koniec roku 1939 było jeszcze sporo problemów do rozwiązania, ale wybuch wojny zniweczył większość planów.

Przerwa w pracy związkowej objęła okres okupacji niemieckiej 1939-1945. Powstała Tajna Organizacja Nauczania (TON) prowadząca konspiracyjne nauczanie. Członkami TON-u byli: Piotr Adamski, Roman Anders, Stanisław Biernacki, Salomea Buś, Antonina Cisło, Kazimierz Czerwiński, Witold Feigel, Irena Głowacka, ks. Bolesław Gwoździowski, Maria Gwoździowska, Władysław Jagiełko, Maria Jamrozy, Janina Jarosz, Maria Jawor, Janina Kahl, Eugeniusz Kahl, Helena Klingenberg, Maria Kuncewicz, Tadeusz Lubaska, Maria Micek, Władysław Micek, Roman Ochalik, Józefa Ratusińska, ks. Tomasz Rzepka, Józefa Skonieczna, Zofia Szałajko, Anna Ślusarek, Józef Wadowski, Aurelia Wałek, Edmund Wałek, Alfons Zajączkowski.

 

III  Okres powojenny

Lata 1945 – 1965 to okres głębokich przemian ustrojowych – Manifest PKWN, referendum, ideologia marksistowska – miały odbicie w programach nauczania i rozwoju szkolnictwa. W roku 1947 w Mielcu powstało Liceum Pedagogiczne, które było kuźnią przyszłych nauczycieli dla naszego miasta, powiatu, województwa i kraju. Zatrudnieni w nim byli znani nauczyciele i aktywni działacze Związku Nauczycielstwa Polskiego jak: dyrektor Marcin Sarama, Franciszek Sarama, Eugeniusz Kahl, Piotr Adamski, Władysław Micek, Tadeusz Podolski, Sebastian Koryl, Anna Cyran, Edmund Wałek, Jan Woźniak, Edward Żurek, Adolf Stokłosa, Michał Krok, Janina Kiczura, Janina Rusek i inni.

Dom Nauczyciela

Związek Nauczycielstwa Polskiego, jako organizacja z wieloletnimi tradycjami, dostrzegł konieczność skutecznej integracji nauczycieli poprzez różnorodne formy pracy oświatowo – kulturalnej. W wielu powiatach tworzono wyspecjalizowane placówki tzw. „Domy Nauczyciela”.

Z inicjatywy prezesa Eugeniusza Kahla i Zarządu Powiatowego ZNP zrodził się również pomysł budowy lub zakupu gotowego obiektu na Dom Nauczyciela w powiecie mieleckim. Prezes Zarządu Powiatowego ZNP – Eugeniusz Kahl, inspektor Wydziału Oświaty – Józef Jankowski, wiceprezes Edward Posłuszny i Stefan Kulig – sekretarz, podjęli decyzję o gromadzeniu środków na wyżej wymieniony cel. Związkowcy dobrowolnie opodatkowali się, tworząc fundusz zakupu odpowiedniego budynku. Prezes Kahl idąc do pracy i z pracy, mijał kamienicę przy ul. Kościuszki 25, której właścicielka Matylda Ziemska, mieszkała w Krakowie, a w tym budynku mieściły się różne instytucje jak: poczta, urząd gminy, urząd stanu cywilnego, a później zamieszkali lokatorzy i ten dom postanowiono zakupić. Inicjatywa nauczycieli została zaakceptowana przez Powiatową Radę Narodową i jej przewodniczącego Rudolfa Junikiewicza. Uchwałą Rady przekazano specjalne fundusze na ten cel. Budynek zakupiony został w roku 1969 i aktem notarialnym z dnia 12 marca 1969 roku stał się własnością Związku, a gromadzone środki społeczne przeznaczono na remont i adaptację budynku na potrzeby ZNP.

Zakupiono budynek, niestety z lokatorami, których trzeba było wykwaterować, aby można było wyremontować budynek. Po zwolnieniu mieszkań na I piętrze przeprowadzono remont i tę część budynku oddano do użytku ZNP. Oprócz biur powstała też piękna sala klubowa, z przeznaczeniem na działalność oświatowo – kulturalną. I tak powstał Dom Nauczyciela w Mielcu. W 1973 roku oficjalnie dokonano otwarcia Klubu Nauczyciela „Belfer” w Mielcu, w którym rozwijała się działalność kulturalna – powstawały różne sekcje i zespoły. Z okazji Dnia Nauczyciela w 1973 r. wręczono Zarządowi Oddziału ZNP w Mielcu Sztandar, ufundowany ze składek członkowskich.

18 listopada 2000 roku – w roku jubileuszowym – w 95 rocznicę powstania Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz w 15 rocznicę śmierci Eugeniusza Kahla, odbyła się uroczystość nadania Jego Imienia sali klubowej „Belfer”. Honorowe miejsce w sali klubowej zajęło popiersie Patrona, wykonane przez mieleckiego artystę Jana Wozowicza. Uroczystego odsłonięcia rzeźby dokonała Janina Kahlowa z córką Barbarą i Stanisławem Rusznicą – prezesem Podkarpackiego Okręgu ZNP.

Jesienią 1981 roku Związek okazał się odpowiedzialnym rzecznikiem i uczestnikiem demokratycznych przemian, zdecydowanym reprezentantem środowiska oraz interesów oświaty. Potrafił umiejętnie łączyć walkę o Kartę Nauczyciela z interesem oświaty, co zespalało rzesze członkowskie. Wydawało się, że intensywne prace nad przygotowaniem Karty Nauczyciela zakończone 28 XI 1981 r. wielogodzinnymi obradami Komisji Sejmowych Oświaty i Wychowania oraz Prac Ustawodawczych z udziałem przedstawicieli zainteresowanych ministerstw oraz ZNP i NSZZ ”Solidarność” – zostaną sfinalizowane uchwaleniem ustawy na posiedzeniu Sejmu (15 XII 1981 r.). Niestety do tego nie doszło, gdyż Dekretem Rady Państwa 13 XII 1981 r. został wprowadzony stan wojenny i tym samym została zawieszona działalność wszystkich związków zawodowych.

W obronie Karty Nauczyciela mogli występować tylko związkowcy, dlatego w 1983 r. została powołana Krajowa Grupa Założycielska, która opracowała projekt statutu i wniosek o rejestrację Związku. Formalnie ZNP wznowił działalność z chwilą zarejestrowania jego statutu (5 VIII 1983 r.) i w tym też roku w dniach 14 – 15 października odbył się XXXIII Zjazd Delegatów.

W naszym mieście też powstała grupa założycielska w składzie:

  • Halina Białorucka,
  • Helena Gorzelany,
  • Teresa Hawro,
  • Jadwiga Jankowska,
  • Janina Jarosz,
  • Krystyna Kalicka,
  • Eugeniusz Kahl,
  • Teresa Lubacz,
  • Zbigniew Łączak,
  • Wanda Plaskota,
  • Wanda Ryś,
  • Anna Rybska,
  • Krystyna Sroka,
  • Jadwiga Tor,
  • Stefania Wacławska,
  • Władysława Żurek.

Pomocą służył Franciszek Batory. Spośród zebranych, wybrano do reprezentowania naszego związku, podczas rejestracji statutu w Sądzie Wojewódzkim w Rzeszowie, trzy osoby:

  • Teresę Hawro,
  • Eugeniusza Kahla,
  • Władysławę Żurek.

Grupa ta opracowała statut, który został zatwierdzony na zebraniu w dniu 28 VII 1982 r. pod przewodnictwem Władysławy Żurek. 28 XII 1982 r. Komitet Założycielski skierował wniosek do Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie o rejestrację naszego związku pod nazwą – Związek Nauczycielstwa Polskiego w Mielcu. Postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie o rejestracji i wpisaniu do rejestru związków zawodowych nadeszło 6 I 1983 r. Nowopowstały Związek zrzeszał pracowników oświaty i wychowania placówek oświatowo – wychowawczych w Mielcu i działających na obszarze Mielca. I tak Związek Nauczycielstwa Polskiego w Mielcu wznowił swoją działalność.

W 1990 roku prezesem Zarządu Oddziału ZNP w Mielcu został wybrany Stanisław Karwacki. Po objęciu tej funkcji oprócz codziennej pracy związkowej, zajął się stanem naszego Domu Nauczyciela. Budynek ten został zbudowany w roku 1900 i kwalifikował się do kapitalnego remontu. Toteż prezes Stanisław Karwacki, wiceprezes Stefan Kośla oraz Stanisław Buczek zaangażowali się w remont. Prezes wystąpił pisemnie do konserwatora zabytków o zezwolenie na zmianę pokrycia dachowego z ciężkiej dachówki na lekką blachę. Otrzymał zgodę. Dach został wyremontowany. Następnie wykonano odwodnienie wokół budynku i położono płyty odbojowe. Pierwszy etap był zakończony. Następny etap to niedokończona klatka schodowa oraz pomieszczenia piwniczne, w których stała woda. Stanisław Karwacki – prezes ZO ZNP zaproponował, by poszukać inwestora, ponieważ Zarząd nie dysponował takimi środkami finansowymi, aby podołać inwestycji. Starania zostały uwieńczone sukcesem. W 1992 roku rozpoczął się dalszy remont. Wielkim problemem byli lokatorzy mieszkający na parterze. Rozpoczęły się starania o ich wykwaterowanie do mieszkań w blokach. W końcu w lutym 1993 r. remont został zakończony. Nastąpiło uroczyste otwarcie lokalu o nazwie „SASS”, którego właściciele wynajęli od Związku wyremontowane pomieszczenia piwniczne. W budynku pozostała jednak jeszcze jedna lokatorka, dla której udało się ostatecznie pozyskać lokal mieszkalny w innej części miasta. Po jej wykwaterowaniu, decyzją Zarządu Oddziału, wynajęto dodatkowe pomieszczenia właścicielom restauracji „SASS”, która tym samym mogła poszerzyć własną działalność. Remonty zostały zakończone. Pojawił się jednak nowy problem działki przy ul. Kilińskiego, która była własnością związku (otrzymana od Urzędu Miasta). Zarząd Oddziału zaproponował sprzedaż działki, a pozyskane pieniądze proponował zainwestować w odnowę elewacji budynku. Po kilku odmowach Zarządu Głównego ZNP, w końcu otrzymano zgodę na sprzedaż i otrzymane pieniądze w całości zainwestowano w budynek Domu Nauczyciela przy ul. Kościuszki 25. Wykonano elewację, a ogrzewanie piecowe zamieniono na centralne ogrzewanie.

Poza zaangażowaniem się w uregulowanie praw własności budynku związkowego oraz jego odnowieniem Prezes Stanisław Karwacki w swej 15 letniej pracy cztery razy był delegatem na Krajowy Zjazd ZNP, dwukrotnie członkiem Komisji Mandatowej. Każdy z tych zjazdów zajmował się nowelizacją Statutu ZNP, sprawami szeroko pojętej edukacji oraz sprawami bytu materialnego nauczycieli. W 1991 r. związkowcy z mieleckiego Oddziału uczestniczyli w „Marszu milczenia” w obronie polskiej oświaty w Warszawie. Prezes Stanisław Karwacki uczestniczył w XXXVIII Nadzwyczajnym Krajowym Zjeździe ZNP w 2004 r., na którym nastąpiło zjednoczenie ZNP Szkolnictwa Wyższego i ZNP.

Kolejnym prezesem oddziału został Stanisław Rajda. I on, jako prezes dbał o nasz budynek, oczywiście poza pracą czysto związkową. A ta stawała się coraz trudniejsza ze względu na zmieniająca się rzeczywistość.

W październiku 2005 r. obchodziliśmy 100-lecie powstania ZNP. Z tej okazji i w naszym oddziale zorganizowana została uroczysta impreza, którą zaszczycili swoją obecnością m.in. ówczesny kurator oświaty Stanisław Rusznica oraz wicewojewoda podkarpacki. W 2015 r. w 110 rocznicę powstania ZNP po raz pierwszy oddział nasz odwiedził prezes ZNP kol. Sławomir Broniarz. Oprócz uczestnictwa w obchodach 110-lecia ZNP na naszym terenie, zwiedził nasz wyremontowany budynek i stwierdził, że jest on jednym z najładniejszych budynków związkowych w Polsce.